Kościół Przemienienia Pańskiego w Iławie

---

Historia

Kościół Przemienienia Pańskiego w Iławie jest nie tylko ważnym punktem na mapie religijnej, ale również istotnym elementem historii miasta. Dowiedzieć się więcej można w artykule dostępnym pod adresem Parafia Przemienienia Pańskiego w Iławie.

Do XVI w.

Od momentu swojego powstania, kościół pełnił rolę dominującego obiektu architektonicznego w mieście, z pewnością związany był z lokowaniem Iławy w 1305 roku, choć pierwsze udokumentowane wzmianki na jego temat pochodzą z 1324 roku, kiedy to wspomniano pierwszego plebana, Andrzeja.

Zakładam, że przy budowie kościoła powstała również parafia, która obejmowała nie tylko miasto, ale także okoliczne wsie. Z dokumentu z 1333 roku wynika, że parafia ta sięgała Nowej Wsi, Dziarny i Wikielca. Lokalne gospodarstwa były zobowiązane do oddawania plebanowi kwoty zboża corocznie na świętego Marcina, co potwierdza stan z 1329 roku.

Warto zaznaczyć, że parafia była pod patronatem Zakonu Krzyżackiego, co zapewniało im prawo do obsady plebanów. Wielokrotnie byli to duchowni związani z zakonem, jak w przypadku proboszcza Mikołaja z Malborka, którego nominację zatwierdził komtur elbląski w 1461 roku. Istniała również szkoła przy parafii, chociaż brak bezpośrednich dowodów na jej funkcjonowanie. Istnieją jednak zapisy o uczniu z Iławy, który otrzymał darowiznę od wielkiego mistrza.

Pleban otrzymał w uposażenie pięć łanów ziemi, które miały znajdować się na gruntach miejskich lub w Nowej Wsi. Po zniszczeniach związanych z wojną trzynastoletnią, pleban Mikołaj Erasmi uzyskał dodatkowe cztery łany w Stradomnie. Jednak w XVI wieku dobra te przeszły w ręce dzierżawcy z Iławy, Pawła Fasolta.

W 1503 roku Balcer von Dieben sprzedał połowę wsi Kałduny wikarynemu przy parafii iławskiej. Po raz pierwszy pojawiła się również wzmianka o funkcji wikarego. Wśród znanych plebanów wymienia się Gerharda z 1350 roku oraz Jana z Posilge, z Żuławki, działającego w 1372 roku.

Pod koniec XV wieku dostępne były dane dotyczące dochodów parafii. Mieszkańcy Dziarn byli zobowiązani do dostarczania plebanowi jeden korzec owsa oraz siedem wiardunków. W 1513 roku Wilhelm zu Eisenburg ufundował trzy msze tygodniowo przy ołtarzu św. Mikołaja, przy czym przeznaczył na ten cel 24 skojce rocznie z wsi Wikielec.

W tym czasie z pewnością istniała również kaplica na dworze krzyżackim, a tuż obok plebana działał kapelan Mikołaj Neumann. Wzrastał wówczas religijny i społeczny wymiar bractwa kościelnego Bożego Ciała, które dbało o zmarłych członków swojej społeczności, organizując msze i procesje.

Również życie towarzyskie bractwa kwitło dzięki regularnym spotkaniom, na których zabraniano wnoszenia broni. Co roku na Boże Ciało odbywał się wybór nowych członków bractwa, co kończyło się poczęstunkiem, a dla osób łamiących zasady przewidziano kary.

Warto podkreślić, że jednego z bractw, czyli Najświętszej Marii Panny, rozwiązano po reformacji.

Od XVII w.

W drugiej połowie XVII wieku Iława borykała się z ubóstwem. W 1676 roku mieszkańcy zaledwie zgromadzili 29 marek na konieczne remonty kościoła i organów, pomimo że potrzebna kwota wynosiła 201 marek. Naprawy organów udało się zrealizować dopiero w 1697 roku, podczas gdy malarz z Ostródy zajął się malowaniem ścian kościoła, a całość prac wyniosła 1005 marek.

W 1730 roku do uszkodzenia dzwonów na wieży doszło z powodu pęknięcia, co skłoniło mieszkańców do sfinansowania nowych. Przyjmujący nowe dzwony odlewnik z Gdańska otrzymał 769 florenów, z czego większość poszła na przetopienie starych. Nowe dzwony dotarły do Iławy w 1733 roku i miały średnicę 1145 mm, a ich brzmienie ustawiono w tonacji F.

Na dzwonach znajdowały się inskrypcje, które możecie przeczytać w dokumentach kościelnych. Pożerające miasto pożary także wpływały na stan kościoła, który według dokumentacji czekał na remont do 1730 roku. Wówczas starosta Finckenstein pokrył koszty remontu, które wyniosły 1722 floreny.

Zakres prac obejmował m.in. wymianę filarów, podłóg i naprawę dachu, co pozwoliło na przywrócenie świetności kościołowi. Remonty kontynuowane były aż do lat 50. XVIII wieku, kiedy to zamówiono nowe obrazy i odnowiono wnętrza.

W 1753 roku, pożar, który wybuchł z powodu uderzenia pioruna, zniszczył dach, a woda zaznała krzywdy naprawiając organy. W życiu kościoła miały miejsce różne przemiany, takie jak zapisy w testamencie wdowy Schäffer czy inwentaryzacja dokonywana do końca XVIII wieku, która obejmowała m.in. cenną srebrną zastawę i pamiętniki.

Znaleźć można także obserwacje dotyczące stanu kościoła w 1790 roku, co zmusiło magistrat do przeprowadzenia kosztownych napraw. W 1905 roku przypieczętowano kolejny rozdział w dziejach kościoła, gdy przystąpiono do gruntownego remontu, tym razem z odnowieniem wnętrz oraz muru zewnętrznego.

Przetrwał on bez poważnych szkód do wybuchu I wojny światowej, jednak podczas II wojny światowej jego dzwony wywieziono jako materiał wojenny. Nakreślenie historii kościoła nie kończy się na jego architekturze, ale także na jego roli w życiu społeczności Iławy.

Kalendarium

• 1317-1324 – budowa kościoła,
• 1474 – powołanie bractwa kościelnego Bożego Ciała,
• 1526 – do Iławy przybył proboszcz ewangelicki Georg Link,
• 1642-1643 – remont kościoła, a także przylegających do niego murów miejskich i zabudowań przykościelnych,
• 1673 – dziurawy dach iławskiego kościoła uniemożliwiał nabożeństwa w czasie deszczu; wilgoć uszkodziła także organy,
• 1733 – w Gdańsku odlano nowe dzwony do iławskiego kościoła,
• 1751 – remont zakrystii,
• 3 lipca 1753 – na skutek uderzenia pioruna zapalił się dach kościoła. Podczas pożaru zniszczeniu uległy organy,
• 1871 – mimo protestów proboszcza Gralla, iławianie, dla uczczenia zwycięstwa Prus w wojnie z Francją, posadzili dąb pokoju przed kościołem,
• 16 września 1949 – kościół wpisany w rejestr zabytków.

Położenie i architektura

Kościół Przemienienia Pańskiego w Iławie usytuowany jest na szczycie wzgórza, na którym znajduje się iławskie stare miasto. Jego konstrukcja powstała z palonej cegły w stylu gotyckim, oparta na solidnych fundamentach z głazów narzutowych. Budowla ma formę jednonawowej, z prostokątnym prezbiterium o wymiarach 8 × 11,70 m oraz korpusem (nawą) w rozmiarach 14,80 na 20,20 m. Kościół został zintegrowany z południowo-wschodnim narożnikiem murów obronnych, co umożliwia mu pełnienie pewnych funkcji obronnych. Południowa ściana kościoła jest usytuowana na przedłużeniu południowego skrzydła murów miejskich, podczas gdy ściana szczytowa jest przedłużeniem wschodniego odcinka murów obronnych Iławy.

Oba szczyty korpusu, zarówno wschodni, jak i zachodni, wnętrze są podzielone na części za pomocą ukośnych lizen, zakończonych efektownymi sterczynami. Warto zaznaczyć, że sterczyny te są częściowo wykonane z kamienia, częściowo z cegły, co nadaje budowli niezwykłego charakteru.

Do wnętrza kościoła prowadzą dwa gotyckie portale ostrołukowe z XIV wieku, które zostały regotyzowane w latach 80. XX stulecia. Od północy znajduje się czterouskokowy portal o bogatym profilu, zaś od zachodu trójskokowy, również o wyrafinowanej formie. Prezbiterium oddzielone jest od nawy eleganckim ostrołukowym łukiem tęczowym, a wnętrze kościoła pokryte jest płaskimi stropami.

W północnej części prezbiterium, w 1550 roku, wzniesiona została wieża o wysokości 27 m, która ma formę prostokątną. Na parterze wieży zaaranżowane jest dwuprzęsłowe pomieszczenie z charakterystycznym sklepieniem krzyżowym. Cała konstrukcja wieży, podobnie jak obie nawy kościoła, zakończona jest stromym dachem dwuspadowym, opartym na solidnej drewnianej konstrukcji. W 1624 roku dobudowano kruchtę, której sklepienie ma formę kolebkową z łukiem wspiętym.

Warto również zaznaczyć, że kościół jest oświetlany nocą, co sprawia, że każda z jego ścian jest podkreślona efektownym oświetleniem.

Wystrój i wnętrze kościoła

Ołtarz główny

W sercu kościoła znajduje się rokokowy ołtarz główny wybudowany w 1741 roku, stworzony przez Jana Henryka Selcke z Prabut. Jego budowa była finansowana przez miasto, co kosztowało 164 talary. Ołtarz jest drewnianą konstrukcją o trójosiowym układzie, dwukondygnacyjną z architektonicznymi detalami, polichromowany, złocony oraz srebrzony, którego gruntowna przemiana miała miejsce w 1909 roku, o czym świadczy inskrypcja umieszczona z tyłu.

Centralnym punktem ołtarza jest późnobarokowy obraz przedstawiający Modlitwę Chrystusa w Ogrójcu, namalowany w 1786 roku przez Christiana Bernarda Rode z Gdańska. Obraz ten jest obecnie zasłonięty figurą Matki Bożej Fatimskiej, która została zakupiona w 1984 roku, a później koronowana i wkomponowana w ołtarz w 1999 roku.

Po bokach obraz otaczają płaskorzeźbione girlandy oraz dwa zestawy spiralnych kolumienek z kapitelami korynckimi, co nadaje całości wyjątkowy charakter. Nad sceną wisi mały baldachim z lambrekinem, a także kartusz z podpisem: „JESUS” Ap. GESCHICHT Cap. 4v. 11,12, który odnosi się do tekstu Dziejów Apostolskich. Zawiera istotną treść mówiącą o zbawieniu, podkreślając, że „Ten jest kamień, który odrzucono…”. Po bokach pierwszej kondygnacji można dostrzec bogate ażurowe uszaki, a w drugiej kondygnacji, poza uskokowym gzymsem, znajduje się obramienie z Okiem Opatrzności oraz hebrajski napis, a całość wieńczą rogi obfitości oraz wazon z trzema kwiatami.

W predelli możemy zauważyć dwie tablice z nieczytelnymi zapisami: pierwsza z nich pochodzi z Ewangelii według św. Jana, w której znajduje się stwierdzenie o Baranku Bożym, a druga z Księgi Objawienia św. Jana, zapewniająca błogosławieństwo dla tych, którzy uczestniczą w uczcie Baranka.

Pozostałe

Wnętrze kościoła kryje w sobie wiele interesujących elementów. Z pewnością uwagę przykuwa neogotycka chrzcielnica z XIX wieku, która wykonana została z sztucznego kamienia i zdobiona bogatą dekoracją maswerkowo-roślinna. Jana Pawła II też odnajdziemy w szeregu tablic i figur, które wzbogacają to miejsce.

Witraże figuralne, które również zasługują na uwagę, to znakomite dzieła wykonane w 1899 roku, przedstawiające Jezusa Chrystusa oraz Apostołów, a także jeden z XX wieku z ukrzyżowaniem Jezusa, który przeniesiono z innego miejsca. Dodatkowo w stojących obok płyt nagrobnych pochodzących z XV i XVIII wieku, zauważamy imię burmistrza Iławy oraz jego żony.

W tylnej części kościoła znajduje się wyrazista balustrada empory, która łączy estetykę z funkcjonalnością. W zakrystii zachwycają srebrne epitafia z tekstami w języku niemieckim, upamiętniające Jadwigę Elżbietę von Finckenstein i Wilhelma Albrechta Finckensteina, jak również barokowe epitafium z herbami obu rodów.

Na dół, w podziemiach, obserwować można trumny z zabalsamowanymi zwłokami, które datowane są na XVIII wiek. Dwa z nich należą do znanych postaci lokalnej arystokracji. W kościele znajdują się także dwa boczne ołtarze w stylu gotyckim, a ambona z płaskorzeźbami czterech ewangelistów staje się centralnym punktem, obok którego znajduje się figura Jezusowego nauczania.

Kościół nieprzerwanie przyciąga wzrok licznymi figurami, w tym: Chrystusa Dobrego Pasterza, św. Antoniego oraz przedstawieniami św. Teresy z Ávila. Zakres sztuki widoczny w formie stacji drogi krzyżowej czyni to miejsce jeszcze bardziej wyjątkowym.

Niezwykła jest także mała latarenka w kształcie krokodyla umieszczona przy zachodnim wejściu do kościoła. Co więcej, organy wybudowane w 1911 roku przez Eduarda Wittecka z Elbląga, pomimo braku prospektu, przyciągają miłośników muzyki sakralnej. W świątyni znajdują się także tablice pamiątkowe, upamiętniające XXV-lecie „Solidarności” oraz pamięć Sybiraków.

Dzwonnica

W dzwonnicy kościoła Przemienienia Pańskiego w Iławie można dostrzec niebywałe dzieła sztuki i znaczenie historyczne, które odzwierciedlają jego długą i bogatą przeszłość. W skład tego architektonicznego skarbu wchodzi kilka niezwykle cennych elementów.

• Wśród nich wyróżnia się gotycki dzwon spiżowy z XIV/XV wieku, który zdobi napis w majuskułach łacińskich: „o rex gloria criste veni cum + pace” (O Królu chwały Chryste przybywaj z pokojem),
• Obok napisu przedstawiony jest motyw głowy Chrystusa umieszczony w mandorli, z dodatkiem krzyża oraz herb Wielkiego Mistrza Zakonu Krzyżackiego,
• Kolejnym interesującym eksponatem jest dzwon pochodzący z 1740 roku,
• Warto także zwrócić uwagę na barokowe okucia drzwi oraz zamek z XVIII wieku, które ozdabiają wejście do wieży; drzwi te są jednak nieco młodsze, ponieważ pochodzą z 1909 roku,
• Wieżę wieńczy żelazny krzyż teutoński z XIV wieku,
• Na wieży znajdziemy również chorągiewkę z datą 1899; oryginalny egzemplarz tego elementu mieści się w zachodniej kruchcie (zobacz).

Otoczenie kościoła

Otoczenie kościoła Przemienienia Pańskiego w Iławie jest niezwykle interesujące i pełne wartościowych historycznie obiektów.

Wśród nich znajduje się ponad trzystuletni dom proboszcza Schnitzenbaumera, który datowany jest na koniec XVII wieku. Obok niego wznosi się neogotycka plebania, która została zbudowana w latach 1902-1903.

Warto również zwrócić uwagę na dąb rosnący przed kościołem, który zasadzono w 1871 roku dla uczczenia zwycięstwa Prus w wojnie z Francją. To drzewo stanowi nie tylko element krajobrazu, ale również symbol ważnego wydarzenia historycznego.

Kolejnym ciekawym punktem jest grota Matki Boskiej z Lourdes, która przyciąga wiernych i turystów swoją atmosferą spokoju i medytacji.

Ostatnim, ale nie mniej istotnym aspektem w otoczeniu kościoła jest średniowieczna fosa miejska oraz mury miejskie, które świadczą o bogatej przeszłości Iławy i jej obronnych tradycjach.

Pochówki w kościele

Historia pochówków w kościele Przemienienia Pańskiego w Iławie sięga co najmniej XV wieku. Świadczą o tym dwie gotyckie płyty, które niegdyś mieściły się w prezbiterium. Obecnie są one niemal całkowicie zatarte, co znacznie utrudnia identyfikację osób, które spoczywały pod nimi. Przed 1906 rokiem Bernhard Schmid był w stanie odczytać napis pomezaniensis, co sugeruje, iż mogły to być osoby związane z duchowieństwem, zapewne związane z zanikającą kapitułą pomezańską w Szymbarku.

Więcej informacji dostarcza jednak inskrypcja innej płyty, pochodzącej z XVIII wieku. Płyta ta zachowała się niemal w całości i głosi, że przykrywa grób Jakuba Mücka, burmistrza Iławy, oraz jego żony Zuzanny, która zmarła 25 maja 1745 roku. Interesującą kwestią jest brak daty śmierci Jakuba, mimo, iż jego nazwisko jest wyryte na płycie. Prawdopodobnie odszedł on w 1751 roku, a więc przeżył swoją małżonkę o co najmniej sześć lat. Możliwe, że po jej śmierci zamówił płytę, która oznaczać miała jej grób, jednocześnie wskazując na swoje przyszłe miejsce spoczynku, co ukazuje również zapisane przez niego daty.

Pochówki odbywały się pod posadzką świątyni, jak i w krypcie. W XVIII wieku opłata za umieszczenie trumny w kościelnej krypcie wynosiła 3 talary. Obie krypta znajdują się bezpośrednio pod ołtarzem. Obecnie w jednej z nich spoczywa osiem trumien, w tym znane ciała Wilhelma Albrechta von Finckenstein – starosty iławskiego (zm. 15 kwietnia 1752) oraz jego żony Hedwig Elizabeth z domu Rippin (zm. 1 lutego 1752). Między nimi znajduje się również maleńka trumna dziecka Finckensteinów.

Oprócz rodziny starościńskiej w krypcie znaleźć można także trumny podpułkownika Johanna Friedricha von Jung Boyen (zm. 31 października 1777) oraz jego żony Hedwig z domu Holtzendorf (zm. 2 września 1773), a także trzy inne trumny. Paul Waltz relacjonował, że pod ołtarzem spoczywają również Jakub i Zuzanna Mück, jak również pastorzy: Johann Schnitzenbäumera (zm. 1704), Christian Cucholoviusa (zm. 1751) oraz Friedricha Wilhelma Rhode (zm. 1757). Do dziś w zakrystii wiszą plakietki trumienne Finckensteinów, a jeszcze w 1918 roku znajdowały się tam również plakietki rodziny Boyenów.

---

Oceń: Kościół Przemienienia Pańskiego w Iławie

---